Angst voor identiteitsverlies bij gemeentelijke herindeling
Onze identiteit vormt zich naarmate we meer mensen leren kennen, een groter gebied ontdekken of een bepaalde taal of dialect leren spreken. Bij regionale identiteit gaat het om jou en je eigen directe cirkel. Ik en jij. Maar bij gemeentelijke herindeling komt daar een extra figuur bij: zij. Nieuwe mensen in jouw directe omgeving aan wie je je moet aanpassen. Wat doet een gemeentelijke herindeling met lokale identiteit?
Identiteitsbesef
Tijdens een gemeentelijke herindeling verandert het gebied dat je kent ineens van vorm en van grootte. Er wonen andere mensen en ze spreken misschien een iets ander dialect dan jij. Lokale identiteit is op elk niveau anders. Het kan van familie en buurt, tot streek of provincie gaan. Waar het om gaat bij identiteit is dat je directe omgeving dezelfde waardes heeft als jijzelf. Als iemand dat niet heeft, kan er een afkeer gaat ontstaan tegen die persoon. Zo ontstaan er groepen. Het aanduiden van verschillen tussen die groepen, kan ervoor zorgen dat de rest zich sterker met elkaar verboden gaat voelen. Zo creëer je identiteit.
Aan het begin van de 20ste eeuw waren er nog 1121 gemeenten in Nederland. Sinds 1900 zijn er een heleboel gemeentes opgegaan in fusies. Eerst verliep dit proces langzaam, maar vanaf de jaren ’60 van de vorige eeuw is de schaalvergroting snel gegaan. Ieder jaar verdwijnen er iets meer dan zes gemeenten. Het aantal gemeenten in Nederland ligt sinds 1 januari 2019 op 355. Een gemeente wordt als sterk genoeg ervaren om echt iets te bereiken als deze meer dan 100.000 inwoners heeft. Van de 355 gemeenten in Nederland heeft op dit moment 31 een inwoneraantal wat daaraan voldoet.
De vraag is of er tijdens een gemeentelijke herindeling, rekening wordt gehouden met identiteit door het Rijk. “In de Randstad zijn de inwoners niet bewust van de perikelen die lokale herindeling met zich mee kan brengen. Maar als Amsterdam en Rotterdam ineens zouden moeten samengaan, zou de boel daar op stelten staan. Hoe dichter je bij de landsgrenzen komt, hoe bewuster mensen worden van hun lokale identiteit,” zegt Leonie Cornips. Hoogleraar taal en cultuur aan de universiteit van Maastricht. “Dat komt omdat zij buitenlandse buren hebben, met andere gebruiken en misschien wel een andere taal dan zijzelf. Daar moeten ze mee leren omgaan en dat wakkert identiteitsbewustzijn aan.”
Identiteit als argument
Aantasting van lokale identiteit is vaak een van de meest gebruikte argumenten om niet fuseren met een andere gemeente tegen te gaan. Bewoners die dat argument gebruiken, krijgen vaak het etiket van emotioneel of star, maar ze staan misschien best open voor nieuwe mensen. Het enige wat ze niet kwijt willen is hun eigen identiteit. Het heeft iets nostalgisch, maar vaak is het de opgelegde herindeling die verzetsidentiteit aanwakkert in plaats van cultureel en historisch bewustzijn.
In het rapport van Kees Terlouw in samenwerking met Maarten Hogestijn schrijft hij dat de lokale identiteit niet alleen verdikt kan worden door dreiging van herindeling. Het kan juist ook zorgen voor een overkoepelende regionale identiteit die tot uitdrukking komt in een samenwerkingsverband of een gefuseerde gemeente.
Zo waren ook inwoners van het Bildt mensen bang om hun identiteit te verliezen. Vooral hun eigen taal zorgt voor een hecht gevoel tussen de bewoners. Toen de inwoners van Het Bildt hoorden dat er ook Fries op hun scholen gegeven moest gaan worden hebben ze daar een stokje voor gestoken. De Bilkerts konden de gemeentelijke herindeling niet tegenhouden, maar de integratie van het Fries wel. Gelukkig zag het bestuur van de nieuwe gemeente in dat het Bildts, net als het Fries, een minderheidstaal is die beschermd moet worden in plaats van aangevallen. Tot groot genoegen van de Bilkerts wordt er in hun streek alleen Bildtse les gegeven.
Vormingsproces van identiteit
“Identiteit moet je niet onderschatten,” zegt Terlouw in zijn rapport. Lokale identiteit geeft immers aan hoe bewoners de toekomst zien van hun streek en wat gewenst of gevreesd is.
De inwoners van die op de grens van De Marne en Winsum wonen, zullen hun buren uit de andere gemeente wel eens tegenkomen. Nu de gemeentegrens er ineens niet meer is, gaan deze bewoners niet ineens anders met elkaar om. De inwoners van De Marne die net iets verder landinwaarts wonen zullen na deze herindeling misschien wel eens wat vaker richting Winsum rijden. Simpelweg omdat je nieuwsgierig wordt naar de rest van jouw ‘nieuwe’ gebied.
Om in een fusie tussen gemeenten elkaars identiteiten te respecteren is kennis nemen van elkaars gebruiken, geschiedenis, normen en waarden een grote stap in het proces richting identiteitsovername. Daarbij is het erkennen van overeenkomsten in elkaars identiteit een belangrijke stap in het accepteren van elkaar. Het is makkelijk om verschillen te zien, maar als je met elkaar moet samenwerken is de beste optie op naar overeenkomsten te zoeken. Die maken het makkelijker om elkaar te begrijpen.
Thuis voelen
Een gezamenlijk gemeentegevoel creëren. Kan dat eigenlijk wel? Jan Willem Duyvendak doet al tien jaar onderzoek naar het thuis voelen van mensen en vertelt in een podcast aan De Correspondent hoe dat in zijn werk gaat. “Hoe komt het eigenlijk dat ik me niet zo heel erg thuis voel? Komt dat misschien omdat de andere mensen waarmee ik woon, heel anders zijn dan ik? Als mensen heel anders zijn, dan is het moeilijk om je ergens heel erg thuis voelen. Het verschuiven van het thuis voelen als een privé emotie naar een publieke emotie, en ook een politieke emotie, door gemeentelijke herindelingen op te leggen, leidt ertoe dat mensen voortdurend naar elkaar kijken en ons afvragen: ‘Kan ik me bij jou wel thuis voelen?”
Gedag zeggen
In de publieke ruimte moet je je tot anderen verhouden, zegt Duyvendak. Je kan niet helemaal anoniem of neutraal zijn. Je brengt je identiteiten, je aardigheden en eigenaardigheden met je mee. Men moet leren omgaan met het feit dat andere mensen anders zijn. “Mensen gaan pas met elkaar praten of gedag zeggen als ze denken dat de ander niet te anders is en dat ze het gevoel hebben dat ze niet bang hoeven te zijn voor de ander. Je kan pas over de kloof heen stappen als je denkt dat de ander ongeveer hetzelfde is.” Er is eigenlijk maar heel weinig verschil tussen veel mensen, maar over heel veel basis principes denken we hetzelfde. Dat is een stap in de goede richting, vindt Duyvendak. “En zeg wat vaker gedag tegen een vreemde.”
Het grote voordeel van schaalvergroting blijft dat gemeenten meer bestuurs- en daadkracht hebben als ze groter worden. Meer mensen op de juiste plekken, meer kennis en meer mogelijkheden. Gemeentelijke herindeling heeft helemaal geen invloed op de overheidsfinanciën of de gemeentelijke efficiency, blijkt uit recent onderzoek van COELO, het Groningse Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden. Herindelen om kosten te besparen is dus niet heel erg zinvol.
Het kan wel heel zinvol zijn om de bestuurskracht van gemeenten te vergroten. “Een gemeente moet wel het vermogen hebben om hun eigen problemen aan te kunnen pakken, door bijvoorbeeld genoeg personeel te hebben. Dat kan niet altijd meer in kleine gemeentes,” zegt Renske Boekhout, bestuurskundig onderzoeker bij Public Project Support. “Het wordt in sommige gemeentes simpelweg onmogelijk om goed te kunnen functioneren. Als er één iemand een dag ziek is, is er gelijk een heleboel achterstallig werk voor die ene persoon. Binnen een grotere gemeente zijn er meerdere mogelijkheden om dat op te vangen.”
Voor de gemeente Het Hogeland was de voornaamste reden om te fuseren zodat werken, wonen en leven in Noord-Groningen goed voorzien kan blijven voor de burgers. De gemeente wilde daarom inspelen en reageren op de vragen en behoeftes van inwoners en hen daarin tegemoet komen. Dat kon alleen als de gemeenten de krachten zouden bundelen. Een mooie visie, voor een opgelegde fusie vanuit het Rijk. Want ook om deze herindeling stond niet iedereen te juichen.